Onze Geschiedenis

Limburgs Haspengouw heeft een landschap met zachtglooiende heuvels, groene weiden, vruchtbare akkers, boomgaarden en plukjes bos. De Luikse prins-bisschop Karel van Velbrück koos dit riante landschap uit om er een aards paradijs te creëren, een ‘Arcadia’ naar de smaak en filosofie van de 18de eeuw. De heuvel die zich boven het dorp uitstrekt, werd gelijkgemaakt tot een groot terras, waarop een jachtpaviljoen werd gebouwd, waarbij formele of stijltuinen werden aangelegd. De overige heuvels vormden een geschikt terrein om een landschapspark te creëren.

Een prinselijk landgoed ontsluierd
De kunsthistorica Chris de Maegd maakte als eerste een diepgaande studie over de ontstaansgeschiedenis van Hex, de aanleg en de ontwikkelingen van het park en de tuinen – van de oorsprong, door bloeiende en roerige tijden van de 19de en 20ste eeuw, tot de situatie van vandaag. Het relaas van haar zoektocht naar de geschiedenis van het landgoed werd in 2007 in boekvorm gepubliceerd, met prachtige originele prenten en foto’s geïllustreerd en leest als een roman.

VAN VELBRUCK TOT D’URSEL
Kasteel Hex werd door de prins-bisschop van Luik, Franz-Karl von Velbrück, gebouwd in de jaren tussen 1770 en het jaar van zijn dood in 1784. Na zijn dood kwam het landgoed door vererving aan de familie de Marchant d’Ansembourg. Toen de laatste d’Ansembourg kinderloos stierf, werd het landgoed geërfd door de familie d’Ursel. De huidige bewoners zijn de tweede en derde generatie d’Ursel op Hex. Graaf Ghislain en Gravin Stéphanie d’Ursel beheren het landgoed nog steeds in de geest van de bouwheer van weleer.

Een verlichte prins

Karel van Velbrück werd in 1719 geboren op het kasteel Garath bij Düsseldorf. Zijn familie behoorde tot de Westfaalse adel en zijn ouders voorzagen voor hem een kerkelijke carrière. Na zijn studies in de rechten kwam Velbrück als jonge kannunnik in Luik en bekleedde vrij vlug belangrijke functies in het bestuur van het vorstendom. In 1772 werd hij tot prins-bisschop gekozen. Zijn beleid was dat van een verlichte vorst, gewonnen voor de ideeën van vrijheid en verdraagzaamheid. Kunsten, letteren, wetenschappen en onderwijs vonden in hem een grote promotor.

HET LANDGOED
Centraal op het landgoed ligt het kasteel met de ommuurde tuinen en het park. Ten westen van het kasteel, in de vallei van Broekom, ligt de pachthoeve van Manshoven met zijn rijke weilanden en beemden en in de rug gedekt door het prachtige Manshovenbos. Ten oosten van het kasteel, midden op het vruchtbare plateau, ligt hoeve Monnikkenhof met zijn uitgestrekte akkers. Een derde hoeve ligt op de Hekslaan tegenover het kasteel. Verder bevinden zich op de Hekslaan een aantal prachtige oude huizen in de landelijke stijl van de 19de eeuw, zoal het nonnenklooster en de oude zagerij. Tenslotte hoort ook de oude watermolen, gelegen lager in het dorp aan de oever van de Herk, bij het landgoed.

De wandelroute
Langsheen Monnikkenhof, watermolen en Manshoven. 
Klik hier voor de kaart van de wandelroute van 6km, 9km of 12km.
Startpunt bij restaurant en bistro De Horne.

HET KASTEEL
Volgens overlevering zou het kasteel gebouwd zijn volgens de plannen van de Luikse bouwmeester Etienne Fayen. Voor de uitvoering ervan trok Velbrück de beste handwerkslieden aan uit Luik, Lotharingen en Italië. Het kasteel zelf is een U-vormige constructie in rode baksteen met raamlijsten in Naamse kalksteen. Er is een verdieping, bedekt met een mansardedak. Het sober gehouden gebouw heeft als enige versiering een driehoekig fronton met in reliëf de jachtgodin Diana.

DE SIERTUINEN
Velbrück liet bij de bouw van het kasteel rond 1780 een aantal formele siertuinen aanleggen in de onmiddellijke nabijheid van zijn kasteel. Aan de voorzijde, die toen de zuidoostelijke kant was, werd de inrit vanuit het zuiden, waar Luik gelegen is, aangekleed in Franse stijl met bloemenbedden aan weerszijden van de weg. Aan de andere kant van het kasteel kwamen de ommuurde parterre-tuinen en daarnaast, op de helling tegenover het dorp, de lager gelegen nutstuinen. Over hoe de toestand evolueerde tijdens de volgende generatie is weinig gekend. In 1871 hertekende de tuin- en landschapsarchitect Louis Fuchs de formele tuin op de erekoer. Fuchs was ook verantwoordelijk voor de aanleg van het Engelse landschapspark met de grote zichtassen. De formele tuin die voordien in verschillende terrassen was aangelegd en versierd met broderies, platte-bandes met bloemen, exotische blikvangers en tal van vazen, banken en rozenbogen werd genivelleerd en sterk vereenvoudigd. In 1913 kreeg de Brusselse tuinarchitect Jules Janlet opdracht van de toenmalige graaf d’Ansembourg om zowel de oude formele tuin, de prinsentuin, als de voortuin te hertekenen. Hij deelde de formele tuin opnieuw in, rekening houdend met de bestaande lengte- en dwarsas. De aandacht voor rechte lijnen, evenwichtige verhoudingen en het gebruik van geometrische figuren als de halve boog zijn eigen aan de stijl van Janlet. Van hem dateren ook de drie brede terrassen aan de zuidoostelijke kant van het kasteel, -toen voorzien van fleurige bloemenbedden-, en de geometrische indeling van de prinsenhof zoals we die nu kennen. De terrassen werden in 1992 nogmaals heraangelegd naar een tekening van de Antwerpse tuinarchtitect Jaques Wirtz. De bloembedden met éénjarigen maakten plaats voor een passend strak ontwerp van gazons, geschoren taxusblokken en vlakken van dolomietgruis.

DE NUTSTUINEN
De oorspronkelijke terrasvormige aanleg van de tuinen van kasteel Hex is het beste bewaard gebleven in de nutstuinen. De moestuin is volledig ommuurd en ligt, lager dan het kasteel en de formele tuinen, in parallelle niveaus tegen de helling aan. In 1774 lag hier nog een rij dorpshuizen naast de Hekslaan, waaronder ook de pastorie. De huizen werden gesloopt en de pastorie werd aan de overzijde van de straat terug opgebouwd. De werken waren rond het jaar 1790 voltooid. Sindsdien is er aan de indeling van de nutstuinen weinig veranderd. De hoge keermuur aan de noordoostzijde is 250 meter lang en wordt nog altijd als fruitmuur benut. Aan de voet van de muur bevindt zich het rabat, de zogenaamde ‘kraag’ van de tuin. Het centrale niveau wordt ingenomen door de bedden met groenten en bloemen. Het laagste niveau tegen de straatkant is zoals vroeger een boomgaard waar ook de schapen grazen. Daar vindt men ook de oude waterput die de moestuin van water moest voorzien. In het noordwestelijke deel van de tuin bevinden zich de serres en kweektuin. De 18e eeuwse groentekelder ligt verborgen achter een deurtje in keermuur, in het oostelijk deel van de tuin, verscholen tussen de klimrozen.

DE VERLOREN ENGELSE TUINEN
In de jaren voor zijn dood in 1784 liet prins-bisschop Velbrück buiten de muren van de formele tuinen een tuincomplex aanleggen naar een volledig nieuw concept. De zogenaamde Engelse tuinen waren pas in de mode en Velbrück was één van de eersten om volgens de nieuwe principes van deze ‘natuurlijke’ of onregelmatige tuinen te werken. Het concept van zijn toenmalige Engelse Hof is nog ver verwijderd van hetgeen wij vandaag de dag als de Engelse romantische tuinstijl kennen, maar de stijlbreuk met Frans geïnspireerde rococo-traditie was veelbetekenend. De tuinen werden aangelegd in een groot rechthoek, gelegen tussen de Franse tuin en de Zavelberg, en omgeven door een haag. Kronkelende wegen brachten de bezoeker via doorgangen in de bospartijen van de ene tuinkamer naar de andere. De gazonranden waren overdreven gebogen en hier en daar stonden solitaire bomen, lage groepen houtige gewassen (bosquets) met bloeiende planten en parkbouwsels. Van deze Engelse Hof is niet veel overgebleven. Meer nog, we weten zelfs niet in hoeverre de oorspronkelijke plannen zijn uitgevoerd. Maar de toon was gezet; de Engelse Hof legde een voorzichtige basis voor het grote landschappelijk park zoals wij het nu kennen.

HET LANDSCHAPPELIJK PARK
De naar Brussel uitgeweken Duitse landschapsontwerper Louis Fuchs kreeg in 1871 van de toenmalige kasteelheer Alfred I d’Ansembourg de opdracht op het park en de omgeving van het kasteel te hertekenen in de landschappelijke stijl van dat ogenblik. In de tien daaropvolgende jaren werden de oude dennenbossen gekapt, het reliëf aangepast, nieuwe dreven geplant en grote gazons aangelegd. Vandaag de dag is de langgerekte vallei van Fuchs met zijn licht golvende karakter en zijn uitgekozen solitairen en boomgroepen één van de hoofdattracties van het landgoed en een schoolvoorbeeld van een landschapspark, bovendien bijna gaaf bewaard.